وال¹ نام خیابانی است در منطقه منهتن نیویورک که بزرگ‌ترین مراکز اقتصادی ایالات‌متحده آمریکا و چند بورس مهم اقتصادی این کشور ازجمله بازار بورس نیویورک (NYSE)، بازار بورس نزدک (NASDAQ)، بازار بورس آمریکا (AMEX)، بازار بورس تجاری نیویورک (NYMEX) و میز بازرگانی نیویورک (NYBOT) در آنجا واقع‌شده است. از این جهت به بازارهای سرمایه‌ی آمریکا «بورس وال‌استریت» گفته می‌شود که از قدیمی‌ترین بورس‌های جهان به‌حساب می‌آید.

پدیده وال‌استریت² و اتفاقات و حواشی پیرامون آن، به دلیل اهمیت و تأثیری بالایی که در وضعیت اقتصاد جهانی، به‌ویژه اقتصاد ایالات‌متحده دارد، همیشه یکی از موضوعات جذاب برای هالیوود به‌حساب می‌آمده که تاکنون فیلم‌های زیادی نیز با موضوعات مربوط به وال‌استریت ساخته و روانه سینما شده است.

لیست زیر تعداد معدودی از فیلم‌هایی هست که از سال 1916 تا سال 2013 درباره وال‌استریت ساخته شده است:

«تراژدی وال‌ استریت» ساخته لارنس مارستون در سال 1916

«رمز و راز وال‌استریت» ساخته تام کالینز ساخته در سال 1920

«وز وز وال استریت» ساخته جیک نلسون در سال 1925

«گرگ خیایان وال‌استریت» ساخته دولند وی.لی

«وال‌استریت» ساخته روی ویلیام در سال 1929

«کلنی در وال‌استریت» ساخته تد ویل در سال1930

«کابوی وال‌استریت» ساخته جوزف کین در سال 1939

«وال‌استریت» ساخته الیور استون در سال 1987

«گرگ وال‌استریت» ساخته دیوید دکوتئو در سال 2002

«مبارزان وال‌استریت» ساخته مشترک اسکات جی.بیل و سین اسکلتن در سال 2006

«وال‌استریت: پول‌ها هرگز نمی‌خوابند» ساخته الیور استون در سال 2010

«بارونس‌های دزد وال‌استریت» ساخته متئو میس

«کلیولند در مقابل وال‌استریت» ساخته جین استفان بورن در سال 2010

«صدای اشغال وال‌استریت» ساخته آنتونیو دلا کروز در سال 2011

«توطئه وال‌استریت» ساخته کریستین لد کوپلند

«غرور وال‌استریت» ساخته جف بردتون در سال 2012

«گرگ وال استریت» ساخته مارتین اسکورسیزی در سال  2013

«حمله به وال استریت» ساخته اووه بل در سال 2013

بورس به‌عنوان یکی از نهادهای اصلی نظام سرمایه‌داری حیات و دوام آن را رقم می‌زند چراکه نظام سرمایه‌داری بر مبنای تکاثر ثروت و انباشت بیشتر سرمایه بناشده است و لذا بورس نبض حیاتی نظام سرمایه‌داری محسوب می‌شود. بورس وال‌استریت با توجه به نوع سازوکار معاملاتی که در آن انجام می‌گیرد همواره دچار بحران بوده و مشخصاً نقش بسزایی در شکل‌گیری بحران‌های اقتصادی داشته است. در این بین بورس تهران نیز متاثر از بورس جهانی همواره دچار رکود و سقوط بوده است. در طی دو سال گذشته بورس تهران با بحران‌های جدی روبرو شده که اکثر تحلیل‌گران بازار دلیل قانع‌کننده‌ای در این رابطه بیان نکرده‌اند.

از این رو در این مقاله سعی کردیم سه مولفه کلیدی بورس را به صورت مختصر شرح دهیم تا آشنایی جزئی از این نهاد بحران‌زده به دست آوریم. لذا با توجه به تخصصی بودن متن مقاله برای درک مفاهیم آن بهتر است دو فیلم «وال‌استریت 1987» و «وال‌استرایت، پول هرگز نمی‌خوابد 2010» ساخته الیور استون را دیده باشید.

 1-  رانت اطلاعاتی³

رانت فرآیندی است که طی آن یک فرد یا گروه صاحب اطلاعات، فرصت‌ها و امتیازهایی شوند که دیگران از آن بی‌بهره‌اند و با سوءاستفاده از این فرصت‌ها و اطلاعات به ثروت‌های مالی و موقعیت‌های اجتماعی دست یابند. رانت در واقع سود غیرمتعارفی است که بدون زحمت و تلاش تنها به دلیل برخورداری از اطلاعات و موقعیت به دست می‌آید. رانت اطلاعاتی یکی از شقوق رانت‌خواری است که عده‌ای از طریق دستیابی زودرس به اطلاعات گوناگون در زمینه سرمایه‌گذاری سودهای کلانی می‌برند.⁴

اطلاعات یکی از الزامات برای ورود به عرصه اقتصادی و سرمایه‌گذاری است. اساساً بازارهای سرمایه⁵ به‌ویژه بورس بر پایه اطلاعات بناشده‌اند به‌طوری که هرکس بخواهد در بورس اقدام به سرمایه‌گذاری و خرید سهام کند باید ابتدا اطلاعاتی از قبیل سیاست‌های اقتصادی دولت، سیاست‌گذاری‌های خارجی، روند بازارهای جهانی، میزان داریی و سودهی شرکت‌ها، قیمت‌های سهام و ... را در اختیار داشته باشد تا بتواند سرمایه‌گذاری موفقی انجام دهد.

در این بین افراد سودجو و طماع که اغلب وابسته به کانون‎های ثروت و قدرت هستند از طریق زد و بندهای مالی و خرید و فروش اطلاعات، به اطلاعات محرمانه شرکت‌ها و دولت‌ها که هنوز منتشر و رسانه‌ای نشده دست می‌یابند و به‌راحتی می‌توانند این اطلاعات را به دیگران بفروشند و یا با جهت‌دهی سرمایه خود سود هنگفتی ببرند. به‌طور مثال ممکن است شخصی بعد از دستیابی به اطلاعات محرمانه یک شرکت از میزان سودهی آینده آن در بورس باخبر شود و یا اینکه تغیر مقررات دولت باعث سودهی آن شرکت شود، این شخص با نامطلوب جلوه دادن سهام شرکت از میزان تقاضای خرید آن می‌کاهد و بعد از کاهش قیمت سهام، آن را خریداری می‌نماید و بعد دوباره با فاش شدن اطلاعات میزان سودهی شرکت قیمت سهام نیز افزایش پیدا می‌کند و آن فرد از این طریق سود زیادی کسب می‌کند.

رانت‌خواری یکی از فسادهای موجود و گسترده در سیستم اقتصاد سرمایه‌داری است که در اغلب کشورها و مشخصاً در کشور خودمان می‌توان آن را مشاهده کرد. پیدایش پدیده شهرام جزایری‌ها، بابک زنجانی‌ها و اختلاس‌های میلیاردی نشأت‌گرفته از وجود رانت‌خواری به‌ویژه رانت اطلاعاتی در سیستم اقتصادی کشور است. این افراد از طریق رشوه دادن و لابی کردن با کانون‌های قدرت و ثروت به اطلاعات ذی‌قیمتی دست می‌یافتند.

یکی دیگر از فسادهای درون بورس رانت‌خواری و تخلفات کارگزاران بورس است.کارگزاران در واقع مشاوران فروش سهام هستند که خرید و فروش سهام در بورس از طریق کارگزار صورت می‌گیرد. این افراد از هر حربه و فریبی استفاده می‌کند تا مشتری به دست بیاورند و اکثرا بهترین سهام شرکت‌ها را به سرمایه‌داران بزرگ می‌فروشند تا به سرمایه‌داران خرد، زیرا سود بیشتری عاید آن‌ها می‌شود.

 «افراد سودجو و طماع که اغلب وابسته به کانون‎های ثروت و قدرت هستند از طریق زد و بندهای مالی و خرید و فروش اطلاعات به سودهای هنگفتی دست پیدا می‌کنند.»

«پیدایش پدیده شهرام جزایری‌ها، بابک زنجانی‌ها و اختلاس‌های میلیاردی نشأت‌گرفته از وجود رانت‌خواری به‌ویژه رانت اطلاعاتی در سیستم اقتصادی کشور است.»

2-شایعه‌سازی⁶

شایعه ترویج خبر ساختگی می‌باشد که واقعیت ندارد و بر پایه بزرگنمایی، رعب آفرینی، فرافکنی و تحریف استوار است. در بیان چنین خبری جنبه کمرنگی از حقیقت و یا تفسیری خلاف واقع از خبری صحیح گنجانده‌شده است و هدف از بخش چنین اخباری تأثیر نهادن بر افکار عمومی و ملی و یا دستیابی به اهداف سیاسی و اقتصادی می‌باشد؛ بنابراین شایعه خبریست که منبع آن نامشخص است و واقعیت خارجی ندارد و زبان به زبان به‌صورت شفاهی بین توده‌ای از مردم بخش می‌شود.⁷

همان‌طور که بیان شد اطلاعات یکی از مهم‌ترین الزامات برای سرمایه‎گذاری در بورس است و مبنای خرید و فروش سهام، اطلاعاتی است که شرکت‌ها برای نشان دادن وضعیت مالی و عملکرد خود؛ خلاصه‌ای از اطلاعات مالی و ترازنامه‌های شرکت را در قالب صورت‌های مالی در بازه‌های زمانی مختلف به سازمان بورس، رسانه‌ها و مردم عرضه می‌کنند. قیمت سهام شرکت‌ها در بورس همانند سایر بازارهای مالی⁸ بر اساس میزان عرضه و تقاضای بازار مشخص می‌شود و مبنای تصمیم‌گیری بورس‌بازان برای خرید و فروش سهام، میزان و مقدار عرضه و تقاضا بر اساس نمودارهای قیمت برحسب زمان است. به‌طور خلاصه که بورس بازان بر مبنای قیمت‌ها که میزان عرضه و تقاضا در بازار آن را مشخص می‌کند، خرید و فروش می‌کنند.

سازوکار معاملات در بورس به‌گونه‌ای است که می‌توان بر اساس شایعه‌سازی و معاملات صوری در مکانیسم عرضه و تقاضای بازار خلل ایجاد کرد به این صورت که شخص با ایجاد یک شایعه مبنی بر اینکه قیمت سهام یک شرکت به‌زودی افزایش پیدا خواهد کرد و یا تغیرات قوانین باعث سودهی شرکت می‌شود؛ یک نوع تقاضای مازاد برای سهام آن شرکت ایجاد می‌کند به‌طوری که این افزایش تقاضا به یک نوع صف خرید منجر می‌شود و این باعث افزایش قیمت سهام شرکت می‌گردد و این روند شایعه‌سازی برعکس هم می‌تواند باشد و با ایجاد صف فروش برای سهام یک شرکت باعث کاهش قیمت سهام آن شود.

معاملات صوری یکی دیگر از کلاه‌برداری‌های موجود در بورس است. معاملات صوری به معاملاتی گفته می‌شود که در آن یک نفر به تنهایی یا به کمک فردی دیگر به خرید و فروش همزمان سهام اقدام می‌کند اگر چه به ظاهر معامله انجام‌شده اما تغیر مالکیت واقعی صورت نگرفته است. هدف از این‌گونه معاملات ایجاد یک صف خرید و فروش جعلی برای یک سهم است که باعث ایجاد قیمت مصنوعی و غیر واقعی سهام می‌شود و همچنین از این طریق به‌منظور کسب سود و یا نشان دادن زیان مصنوعی برای اهداف مالیاتی استفاده می‌کنند.

به‌طور کلی می‌توان گفت که ایجاد صف خرید و فروش برای یک سهم متأثر از تغیرات سریع اطلاعات است که این اطلاعات بر میزان عرضه و تقاضای بازار و قیمت سهام شرکت‌ها تأثیر دارد و همچنین بورس بازان با دست‌کاری قیمت‌ها از طریق مکانیسم عرضه و تقاضا، روند بازار را سمت غیرحقیقی و غیر واقعی سوق می‌دهند.

شایعه‌پراکنی به‌نوعی برای خریدار جهل ایجاد می‌کند و باعث فریب خوردن او در معامله می‌شود. این نوع معاملات از نظر فقهی غرری و باطل به‌حساب می‌آیند. غرر در لغت به معنی خطر⁹ و به معنای در معرض هلاک افتادن و فریب خوردن می‌باشد¹⁰. غرر از نظر حقوقی بدین معنا است که اگر کسی عقدی منعقد کند و به یکی از جهات معامله جاهل باشد و یا فریب‌خورده باشد و برای او احتمال ضرری از میان باشد آن عقد غرری و باطل است.

فریب دادن، شایعه‌سازی کردن و انجام معاملات صوری یکی از سازوکارهای اصلی بورس‌بازان در بورس وال‌استریت و حتی بورس تهران است. اغلب بازاریاب‌ها و کارگزاران بورس با خوب یا بد جلوه دادن سهام شرکت‌ها اقدام به فریب دادن افراد می‌کنند که متأسفانه این دست از اقدامات به‌عنوان یک تکنیک و فن در انجام معاملات به‌حساب می‌آید. یکی از جهات دیگر معاملات غرری در بورس عدم شفافیت اطلاعات شرکت‌هایی است که سهام آن‌ها در بورس عرضه می‌شود. شرکت‌ها به هر دلایلی از ارائه اطلاعات شفاف خود مثل میزان دارایی‌ها و بدهی‌ها خودداری می‌کنند که این باعث ایجاد شایعات و جهل خریداران نسبت خرید و فروش سهام آن شرکت می‌شود.

«معاملات صوری یکی دیگر از کلاه‌برداری‌های موجود در بورس است. بورس‌بازان بر اساس شایعه‌سازی و معاملات صوری در مکانیسم عرضه و تقاضای بازار (قیمت) خلل ایجاد می‌کنند.»

«شایعه‌پراکنی به‌نوعی برای خریدار جهل ایجاد می‌کند و باعث فریب خوردن او در معامله می‌شود. این نوع معاملات از نظر فقهی غرری و باطل به‌حساب می‌آیند.»

3-قمار¹¹

قمار به معنی به خطر انداختن پول به امید کسب سود در جایی که بخت، اقبال، شانس و تصادف مطرح باشد و در آنجا ریسک کردن به خودی خود ضرورتی ندارد. قمار یک بازی ستیزه جویانه است که اصلاً حسن نیتی در آن وجود ندارد و هر طرف به تصور اینکه بخت با او یار خواهد بود و برنده خواهد شد دست به قمار میزند و اگر بداند برنده نمی‌شود هرگز آن عمل را انجام نمی‌دهد¹². قرآن از قمار به‌عنوان «میسر» یادکرده است¹³و لذا قمارباز را «یاسر» گویند و ریشه آن از کلمه «یُسر» به معنای آسانی آمده است¹⁴. علت نامیدن قمار به میسر در قرآن این است که قمارباز بدون زحمت و تلاش سودی به دست می‌آورد که حاصل بخت‌آزمایی و شرط‌بندی است.

با توجه به این تعاریف می‌توان خطرپذیری و ریسک، بخت‌آزمایی و شانس، شرط‌بندی و برد و باخت، عدم حسن نیت و کسب سود بدون تلاش را از ویژگی‌های معاملات مبتنی بر قمار برشمرد. سازوکار معاملاتی که در بورس انجام می‌گیرد بر اساس قمار است و قمار جزء لاینفک سیستم بورس محسوب می‌شود.

سرمایه‌گذاری در بورس به دو شکل است. افرادی که با خرید سهام یک شرکت به دنبال سرمایه‌گذاری واقعی هستند و از طریق سودی که سالانه شرکت بین سهامداران تقسیم می‌کند، درآمدی کسب می‌کنند. این افراد به علت نوسانات شدید بورس و عدم ثبات قیمت‌ها کمتر در بورس سرمایه‌گذاری می‌کنند؛ اما دسته دوم که اغلب سرمایه‌گذاران بورس جزء این دسته هستند، افرادی می‌باشند که سهام شرکت‌ها را بدون قصد نگهداری و با پذیرش ریسک خریداری می‌کنند و به دنبال کسب سود از مابه‌التفاوت قیمت سهام در کوتاه‌ترین زمان ممکن هستند که اصطلاحاً به این افراد بورس باز یا سفته‌باز می‌گویند.

بورس‌بازی از نظر لغوی به معنای تأمل، تصور، حدس و گمان، پیش‌بینی، قمار و سفته‌بازی آمده است¹⁵. سفته‌بازی به معنی شرط‌بندی بر قیمت‌های آینده است. به‌طوری که فروشنده بر کاهش قیمت سهام در یک روز معین و خریدار بر افزایش قیمت سهام در آن روز شرط می‌کند به این ترتیب اگر پیش بینی آنها درست بود سود می‌برند وگرنه دچار زیان می‌شوند. بورس بازان اغلب بر افزایش و کاهش قیمت‌ها قمار می‌کنند. قمار یک نوع بازی با جمع صفر است به این صورت که یک طرف می‌بازد و دیگر به همان اندازه سود می‌برد. بورس بازان بر اساس احتمالات قیمت سهام یک شرکت را در آینده پیش بینی می‌کنند که اگر قیمت سهام کاهش پیدا کند آن را به فروش می‌گذارند و از این طریق سود می‌کنند و فرد دیگری که آن سهام را میخرد دچار ضرر می‌شود و این یعنی معامله با جمع صفر یک طرف می‌برد و دیگری می‌بازد.

«خطرپذیری و ریسک، بخت‌آزمایی و شانس، شرط‌بندی و برد و باخت، عدم حسن نیت و کسب سود بدون تلاش از ویژگی‌های معاملات مبتنی بر قمار است.» 

«قمار یک نوع بازی با جمع صفر است به این صورت که یک طرف می‌بازد و دیگر به همان اندازه سود می‌برد. بورس‌بازان اغلب بر افزایش و کاهش قیمت‌ها قمار می‌کنند.»

بورس بازان اصولاً در شرایط جهل و عدم اطمینان اقدام به خرید و فروش سهام می‌کنند. آنها تنها به روند تغیر قیمت‌ها و تمایلات بازار بر اساس تحلیل‌های بنیادی¹⁶ و تکنیکال¹⁷ اشراف دارند و نسبت به میزان بدهی‌ها و طلبکاری‌های شرکت بی‌اطلاع هستند. سهام‌داران نه‌تنها مالک شرکت هستند بلکه مالک بدهی‎ها و دارایی‌های شرکت نیز می‌باشند. سهام‌داران شاید بتوانند از دارایی شرکت‌ها به‌صورت اجمالی آگاه بشوند اما اطلاع از بدهی‌ها و ضررهای شرکت با توجه به کتمان و عدم شفافیت اطلاعاتی آنها عملاً غیر ممکن است. شهید مطهری در مقدمه جهان‌بینی اسلامی خود به این نکته اشاره می‌کند که هر مبادله و گردش ثروتی باید از روی آگاهی کامل طرفین باشد و اطلاعات لازم قبلاً کسب‌شده باشد وگرنه معاملات جاهلانه و ریسکی، غرری و باطل است¹⁸.

 پانوشت:

1.Wall

2.Wall Street

3.Informational Rent

4.خانی، صدیقه. رانت در اقتصاد، (1388)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم اقتصادی. استاد راهنما دکتر تک‌روستا

5.Capital Markets

6.Gossip

7.فولادی محمد، اخلاق روزنامه‌نگاری، ماهنامه معرفت، سال شانزدهم، شماره 123، اسفند 1386

8.Financial Markets

9.محمدی ابوالحسن. قواعد فقه، چاپ دوم، نشر دادگستر، 1377

10.صالح‌آبادی، علی و آرام، محمد. اصول مدیریت مالی اسلامی و ابزارهای آن. مرکز تحقیقات دانشگاه امام صادق 1380

11.Gamble

12.غنیمی فرد، حجت‌الله و آرام بنیاد، محمد. امکان‌سنجی فقهی تأسیس بورس آتی نفت در جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق، ش 25

13.سوره بقره آیه 219 - یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَآ إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَفِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا وَیَسْئَلُونَکَ مَاذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْأَیَتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ.

سوره مائده آیه 90 - یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ.

14.قرشی، سید علی‌اکبر.  قاموس قرآن، ج 7، ص 263

15.فرهنگ، منوچهر.  فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی، جلد اول، سال1371، ص  758

16.Fundamental analysis

17.Technical Analysis

18.مطهری، مرتضی. مقدمه‌ای برجهان بینی اسلامی، وحی و نبوت ص 117? انتشارات صدرا

منبع : وبلاگ اقتصاد اسلامی / منتشر شده در سایت باشگاه استراتژیست های جوان